فرش سجاده طرح صف، سجاده فرش محرابی و یا خانوادگی را بیشتر بشناسیم
شناخت انواع سجاده فرش محرابی و فرش مسجد
با ورود اسلام به ایران، هنرمندان بر آن شدند
که نقش و نگارهای سنتی ایرانی خود را در قالب وسایل کاربردی جدید استفاده کنند.
در نتیجه تزیینات مساجد، ظرفها و دستبافتهها جای هنرهای پیشین که بیشتر نقوشی از صورت انسان و موجودات جاندار بود را گرفتند.
یکی از مظاهر بی نظیر هنر اسلامی فرس سجاده ها و در میان فرشسجاده ها نوع صف هستند.
به زبان ساده فرش سجاده صف به فرشهایی گفته میشود
که طرح آنها مجموعهای از سجادههای کنار هم هستند.
معمولا در این سجاده فرش محرابی برای مشخص کردن جایگاه هر نمازگزار استفاده میشود
و چون این محرابها به صورت یک صف منظم کنار هم قرار گرفتهاند
به این فرش سجاده ها طرح صف میگویند.
نقش صف بعد از اسلام
نقش صف پس از ورود اسلام به ایران و توصیه اکید اسلام به نمازهای جماعت و گروهی وارد فرشبافی ایرانی و بعد جهان اسلام شد.
این نقش به نوعی نمادی از همبستگی و اخوت در امت اسلامی است
و در نگاه اول با دور هم جمع کردن نمازگزاران این مفهموم را به هر بینندهای القا میکند.
اما جز این نظمی که فرش سجاده طرح صف به نمازگزاران میدهد میتواند
سمبلی از نظمی باشد که اسلام به مسلمانان توصیه کرده و باید آن را سرلوحه تمام کارها و رفتارهایشان قرار دهند.
نطمی که صفوف آنها را زیبا میکند، نقش جذب کننده برای دوستان و دافعه برای دشمان اسلام دارد.
در بعضی منابع به این نوع فرش سجاده ها طرح چند طاقی، چند محرابی و یا حتی فرش سجاده خانوادگی هم گفته میشود.
در این یادداشت کوتاه قصد داریم طرح صف را بیشتر بررسی کنیم. با سجاده فرش مناجات همراه باشید.
خواستگاه طرح صف در فرشسجاده
همانطور که در نگاه اول یک فرش سجاده طرح صف القا میکند، این طرح بسیار ملهم از هنر معماری و طاقهای هلالی است.
برای اولین بار پارتیان یا اشکانیان در شمال شرق ایران در شهر نیسا از طاقهای هلالی استفاده کردند.
این طاقها در معماری ساسانی به اوج خود رسید. بنابراین پر بیراه نیست اگر طرح محرابی فرش سجاده را الهام گرفته از معماری پیش از اسلام بدانیم.
بسیاری از پژوهشگران معتقدند بیشک این طرح از معماری معابد مهری و زرتشتی به دستبافتههّای اسلامی منتقل شدهاست.
این طرحها به دلیل توصیه اسلام به سادگی کمتر به سمت نقاشی و هنرهای تجسمی سوق پیدا کردند
و معماری را الگوی مناسبتری برای خود یافتند.
فرش سجاده طرح صف در دوران سلجوقی
قدیمیترین فرش سجاده با طرح صف از دوران سلجوقی و از از مسجد علاالینقونیه به جا مانده که البته امروزه در استانبول نگهداری میشود.
در این فرش سجاده خطوط کاملا به صورت زاویهدار و هندسی طراحی شدهاند
و جایگاه نمازگزار با یک مربع جدا میشود.
متن این سجاده به رنگ کرم و حاشیه آن لاکی رنگ است.
ترکیبی که در نهایت از این قالی به ذهن متبادر میشود طرح یک مسجد و مناره است.
در مورد اینکه این فرش در کجا بافته شده دو نظریه وجود دارد.
نظریه قویتر اینکه در شمال شرق ایران یعنی شهر بخارا بافته شده چون بخارا از مراکز مهم بافندگی شرق ایران محسوب میشده و بعد به نواحی غربی اهدا شده است.
و نظریه دوم اینکه سلجوقیان پس از حرکت به سمت غرب فنون بافندگی و نقش و نگارهای آن را از نواحی شرقی آموختند
و آنها را با خود به آسیای صغیر بردند.
فرش سجاده طرح صف در دوران صفوی
یکی دیگر از نمونههای تاریخی فرش سجاده صف، نمونهای متعلق به دوران صفوی است.
در این نمونه به جز محراب اصلی، محل قرار گیری پیشانی نمازگزار با یک مربع کوچک جدا شده است.
آبراهام پوپ در مورد این قالی که اکنون در موزه ربینو نگهداری میشود،
میگوید: این قالی رنگهایی زیبا و ترکیبی دارد و از سه قاب محرابی تشکیل شدهاست.
بعد از دوران صفوی بافت این گونه فرش سجادهها محدود شد
اما هنرمندان بلوچ و افعانستانی با الهام از نمونههای قبلی آثار زیبایی خلق کردند.
مثلا بلوچها فرشسجادههای محرابی با طرح های تیز و هشتی شکل که خطوط پلهپله داشتند بافتند.
این فرش سجادهها با نقش تاکی یا پیچ تزیین میشدند.
سجاده فرش با طرح صف در هندوستان
این سجاده فرش ایرانی به مروز زمان روی هنرهای سایر نقاط جهان اسلام و حتی روی معماری هم تاثیر گذاشت.
این در حالی بود که در ابتدا خودش هم از معماری متاثر بود
اما این تاثیر در فرش سجاده پخته شد و دوباره به معماری بازگشت.
مثلا در بنای تاج محل، یکی از شاهکارهای معماری جهان،
میبینید که کاشیهای روی صحن به شکل فرش سجاده صف کتار هم چیده شده و جایگاه نمازگزاران را اینگونه از هم تفکیک میکند.
به جز تاج محل، حیاط مدرسه حیدر آباد و مسجد جامع دهلی هم از جمله بناهاییاند که کاشیهایی متاثر از فرش سجاده ایرانی دارند.
دستبافتهّهای هنرمندان هندی هم درست شبیه به کاشی مساجد از طرح محرابی برخوردار و رنگ سرخ یا صورتی دارند.
در واقع هنرمندان هندی عناصر هنر بومی خود را با هنر ایرانی اسلامی ترکیب و در نهایت به این نقوش رسیدهاند.
فرش سجاده با طرح صف در آناتولی یا ترکیه امروزی
در ترکیه هنرمندان با الهام از ایرانیها طرح سجاده فرش را با نقوشی کمی خلوتتر و نقوشی هندسی و شکسته گردان تزیین میکردند.
و بالای قسمت محرابی طرح قندیل برای جای پیشانی میبافتند.
در منطقه اوشاک ترکیه هنرمندان بسیار متاثر از ایرانیها هستند
و فرش سجادههایی بسیار زیبا بافتهاند که از مهمترین آنها فرش سجاده مسجد سلیمانیه ادرنه است.
در این سجاده فرش با طرح صف، نقوش اسلیمی ختایی و ترنج و لچک دیده میشود
و کل فرش سجاده دو ردیف شش تایی دارد.
طرح سجاده صف در هنر ترکستان شرقی
بافت فرش سجاده صف از قدیم مورد علاقه مسلمانان شرق دور بوده است.
این فرش سجادهها هم از نمونههای عثمانی و هم از نمونهّهای ایرانی الهام زیادی گرفتهاند.
در یکی از این فرشها که متعلق به قرن سیزده قمری است،
شاهد طرح درخت زندگی و نُه جایگاه برای نمازگزاران هستیم.
در بخشی از این فرش سجاده نقش درخت انار هم بافته شده که بسیار متاثر از نقوش انار در آسیای میانه است.
قالی ابریشمی با طرح های ختن و انسان
یکی دیگر از فرش سجاده های این منطقه که در ناحیه ختن بافته شده، قالی ابریشمینی با طرح انسان، ببر، اژدها و گوسفند است.
البته نظر به ممنوعیت طرح موجودات زنده، احتمالا این سجاده کاربرد عبادی نداشته و صرفا تزیینی بوده.
نکته بسیار جالب در این مورد حضور نقوش چینی و کاملا شرق دوری در یک دست بافته اسلامی است که تا پیش از این بسیار محدود بوده.
برخی معتقدند الگوی این قالی ممکن است در هنر کاشی کاری صفوی باشد . برای مثال در حمام گنجعلیخان کرمان هم کاشیهای زیادی با این طرح استفاده میشده است.
اگر در مورد طرح صف در فرش سجاده ها به اطلاعات بیشتری نیاز دارید
میتوانید کتاب قالیچههای تصوری ایران اثر پرویز تناولی را مطالعه کنید.
لینک ها: صفحه اصلی – گالری محصولات سجاده فرش – درباره ما – تماس با ما