قالیچهها و سجاده فرش محرابی بلوچی
نسب و ریشهی « فرش سجاده » به قالیچههای محرابی که بیشتر در مسجد و به عنوان فرش سجاده مسجد هست، میرسد. این فرشها در هر قوم و منطقهای به شیوهی خاص خود طراحی و بافته میشوند. از میان اقوام ایرانی بلوچها یکی از خوشذوقترینها در طراحی فرش سجاده و قالیچه محرابی هستند. فرشهایی که در میان این قوم بافته میشود همواره نمایانگر آداب و رسوم و برگرفته از طبیعت و محیطی هستند که این هنرمندان در آن رشد کردهاند. در این یادداشت قصد داریم طرح، رنگ و زیباییشناسی این فرش سجادههای محرابی را بررسی کنیم. با فرش و سجاده مناجات همراه باشید.
فرشهای محرابی ( فرش سجاده )
قدیمیترین فرشهای محرابی، سجادهها هستند. این فرشها در ترکی به نمازلیک، در ترجمه تحتاللفظی انگلیسی به قالیچه نمازی و در فارسی به فرش سجاده موسوم شدهاند.
به نظر میآید قدیمیترین نمونهای که از این فرش سجادهها در دست است به دوران صفویه و آغاز ترویج تشیع در ایران باز میگردد. متاسفانه نمونههای کمی از این فرش سجادهها در داخل ایراناند و اغلب آنها به موزههای خارجی انتقال یافتهاند.
فرش سجاده محرابی بلوچی
در بلوچستان مرغوبترین فرشهای محرابی در شهر خواف بافته میشود. این فرش سجاده ها تقریباً در تمام دنیا شهرت دارند و سفیر فرهنگی نام بلوچها در جهاناند.
بعد از خواف میتوان زابل را مهمترین مرکز بافت فرش سجاده ای در میان بلوچها دانست که در طرح، رنگ و نقوش تفاوتهایی با نمونههای خوافی دارند.
در مورد ریشه طرحهایی که در این فرشها استفاده میشوند، مطالعات زیادی انجام شده. اما هرگز قطعیتی در این موضوع وجود ندارد.
نقش محرابی در فرش سجاده
بسیاری از کارشناسان معتقدند نقش محرابی از همان دوران غار نشینی مورد استفاده بوده. زیرا در آن زمان انسانها پوست حیوانات را به عنوان زیر انداز در غارها پهن میکردهاند. این پوستها شکلی همانند همین طرحهای محرابی امروز دارند.
هرچند این ادعا باعث میشود قدمت نقش محرابی در میان بلوچها را به پیش از اسلام ارتباط دهیم. اما چندان غیر منطقی به نظر نمیآید. چون این طرح هرچند در دوران اسلامی به اوج و شکوه خود میرسد اما در آیینها مهری و زرتشتی هم به وفور دیده میشود. حتی بسیاری از صاحبنظران معتقدند کلمه محراب به معنای عربی آن یعنی محلی برای حرب یا جنگ نیست و ریشه در کلمه مهراب دارد که به مهر و آیینهای مهری اشاره دارد.
طرح نمکدانی
بسیاری دیگر طرح فرش سجادهها در میان عشایر بلوچ را نمکدانی میدانند. این گروه معتقدند به علت تقدسی که نمکدان در این فرهنگ داشته، از طرحی تداعی کننده ظرف آن در جانماز استفاده میشود.
طرح پنجه
طرح دیگری که معمولاً در قالیچههای محرابی بلوچ زیاد دیده میشود نقشمایه پنجه است. شاید چندان دور از ذهن نباشد که این طرح برای مشخص کردن محل قرارگیری دستها در هنگام سجده تعبیه شده باشد.
در میان اقوام بلوچ این نقش را با نام پنجه اکبر، پنجه فاطمه، پنجه خضر و … میشناسند. بسیاری معتقدند این پنجه احتمالاً از رسوم مشهوری میآید که طی آن سمنو، آش یا کاچی را نذر این بزرگان دین میکردند و پس از اتمام مراسم دعا، چیزی شبیه به اثر یک دست روی دیگ میدیدند. محلیها معتقدند این شکلِ دست مانند پنجه خضر یا یکی از ائمه است که به مجلس دعای خودشان سر زدهاند و با پذیرفتن این نذر دست خود را به عنوان مهر تایید و یا یک امضای شخصی روی نذری میزنند.
بنابراین پر بیراه نیست اگر علامت پنجه نمادی از پیشاپیش مورد قبول قرار گرفتن دعا و نمازهایی است که روی این سجاده فرش خوانده میشود.
از نامهای دیگر این فرش سجاده آخوندی، علی میرزایی، سجاده فرش گروهی، جهادی، دختر قاضی و جانمازی است.
نقوش حیوانی در فرش سجاده بلوچی
در اغلب فرش سجاده بلوچ نقشهای نباتی مانند درخت، بوته، خشت (قاب) و سایر اشکال هندسی دیده میشود.
در بیشتر این نمونهها چه آنها که در خاک ایران باقی ماندهاند و چه آنها که خارج شدهاند، عناصری همچون آیهالکرسی، اسما الهی و مضامین دیگر مذهبی مانند طرح محرابی قندیل دار، فرش سجاده محرابی صف (چند نفره) محرابی گلدانی، محرابی درختی و محرابی تصویردار به کار برده شدهاند و بسیار به ندرت نقش حیوانات و موجودات زنده در آنها یافت میشود. البته لازم به ذکر است که طرحهای محرابی تصویردار زیادی بعد از قرن سیزدهم باب شدند که نود درصد جنبه تزیینی دارند. زیرا استفاده از تصویر موجودات زنده در مساجد حرمت داشته و دارد.
استفاده از رنگ در فرش سجاده بلوچی
این فرش سجادهها اغلب به رنگ زمینه گندمگون، خاکی و قهوهای خیلی روشن هستند. شاید دلیل اصلی این رنگبندی استفاده از متریال پشم شتر و رنگ طبیعی آن است که معمولاً با رنگرزی مصنوعی و یا حتی طبیعی تغییرشان نمیدادند. اما به جز این میتوان حدس زد که هنرمند بلوچ از رنگی که در محیط طبیعی خود بیش از باقی رنگها میبیند (رنگ خاک) استفاده میکند. یا حتی این رنگ را به عنوان نمادی از خاک برمیگزیند تا در زمان عبادت و نمایش خلوص نیت مقابل پروردگار سر بر آن بگذارد و خودش را با خاک یگانه کند.
به جز این در فرش سجاده های متاخر میتوان رنگهای لاکی، نارنجی، سبز و آبی تیره مایل به مشکی هم دید.
لازم به ذکر است هر چه به سمت شمال خراسان حرکت میکنیم استفاده از رنگ در فرش سجاده بلوچی بیشتر میشود. که این تاثیر واضح تغییر اقلیم جغرافیایی و طبیعی و الهام از ترکمنها و حتی آسیای میانه است.
با همه این تنوع، چیزی که به ندرت در سجاده فرش و قالیچه محرابی بلوچ دیده میشود استفاده از رنگ متضاد است. این هنرمندان معمولاً یک طیف رنگی را انتخاب و تنالیتههای کمرنگ و یا سیر همان را در فرش سجاده استفاده میکنند.
تفاوت فرش سجاده ای خوافی با فرش سجاده زابلی
در زابل هم به عنوان یکی از شهرهای مهم بلوچ نشین فرش سجاده کاملا ویژه و متفاوتی بافته میشود که با انواع خوافی تفاوت دارد.
در این فرشهای محرابی یا جانماز ها، بافتهها بسیار درشت و ضخیماند. طرح قوس طاقنما به صورت مستطیلی یا مربعی و هندسی نقش اصلی این سجادهها هستند. در برخی از این قالیچهها یک ترنج بزرگ هم میبینیم که به قول اغلب کارشناسان اقتباس شده از عشایر فارس و ماحصل ارتباط تجاری زابلیها با این اقوام است و تا حد زیادی خلوص نقوش بلوچی را تحت تاثیر فضای بینا فرهنگی کوچ قرار داده.
سخن آخر
سیاوش آزادی در کتاب خود با نام «قـالیبافـی در آئین بلـوچ» معتقد است طرحهای محرابی بلوچ اغلب هندسی هستند و کمتر در این فرشها از طرح منحنی و دایرهای استفاده میشود. او برای دستهبندی طرحهای بلوچی سه اصل تکراری (سریالی) بودن، شبکهای بودن و گلدار بودن را ذکر میکند.
از طرف دیگر سیسیل ادواردز نویسنده کتاب قالی ایرانی بارها اعتراف میکند که در طبقهبندی فرش بلوچ ناتوان است و این قالیچهها آنقدر متنوعاند که امکان ندارد دو کارشناس بتوانند یک فرش را به یک ایل واحد نسبت دهند.
در میان این تعدد آرا شاید تنها چیزی که میتوان به عنوان یک اصل در فرش سجاده و قالیچههای محرابی بلوچ ذکر کرد این باشد که این دستبافتهها حاصل پیوند عمیق باورهای اسلامی و محیط طبیعی بلوچستان و اختلاط فرهنگیای است که کوچ گری و سبک زندگی عشایری منجر به
آن شده. این پیوند از فیلتر ذهنی هنرمندان خلاق این خطه عبور کرده و پس از پلایش به یک اثر هنری بیهمتا در تمام جهان تبدیل میشوند.
اگر علاقهمند به مطالعه بیشتر در مورد فرش سجاده بلوچی هستید، شرکت فرش و سجاده مناجات شما را به مطالعه این دو کتاب دعوت میکند:
«طرح ، نقش و رنگ بندی قالی بلوچ خراسان »، عبدالله احراری
«قـالیبافـی در آئین بلـوچ»، سیاوش آزادی
لینک ها: صفحه اصلی – گالری محصولات سجاده فرش – درباره ما – تماس با ما