ابتدا باید بگویم فرش چیست؟
فرش واژه ای عربی است که به معنای زمین است و در زبان فارسی دارای مفاهیمی چون گسترده شدن، زیرانداز و کفپوش می باشد. با توجه به تعریف فوق مفاهیمی چون گلیم، نمد، زیلو، فرش ماشینی و دستباف را می توان فرش دانست.
فرش دستباف دارای سه مشخصه زیر می باشد:
۱- دارای تار و پود می باشد.
۲- پرز داشته باشد.
۳- پرزها دور تارها گره خورده باشد.
انواع فرش دستباف:
از لحاظ مواد مصرف شده در می توان قالی دستباف را در ۵ گروه زیر طبقه بندی کرد:
۱- پشمی:
به فرشی که تار و پود آن از جنس پنبه و پرز آن پشمی باشد می گویند. لازم به ذکر است که در میان ایلات و عشایر به جای نخ پنبه از پشم استفاده می شود.
۲- تمام ابریشم:
به فرشهایی که پرز و چله آن از ابریشم باشد، تمام ابریشم می گویند
۳- گل ابریشم:
در این گونه فرشها در نقش ها و دور حاشیه ها به جای پرز پشمی از ابریشمی استفاده می شود و معمولاً چله اینگونه فرشها از ابریشم است.
۴- کف ابریشم:
در زمینه اینگونه فرشها به جای پرز پشمی از پرز ابریشمی استفاده می شود.
۵- سوف:
نوعی قالی است که زمینه آن از پود ضخیم و نازک تشکیل شده و نقش گل و بوته ها پرز دار می باشد.
انواع فرش دستباف از لحاظ ابعاد:
فرش دستباف را از لحاظ انداز به ۷ نوع تقسیم می کنند که انواع آن عبارتند از:
۱- قالی:
به فرشهایی که در اندازه های ۳×۲ متر،۵/۳×۵/۲ متر،۴×۳ متر،۴×۶ متر باشد، گفته می شود که به چهار دسته زیر تقسیم می شود:
الف) قالی های کوچک که ابعاد ۳×۲ متر،۵/۳×۳/۲ متر را شامل می شود.
ب) قالی های متوسط که ابعاد ۴×۳ متر و ۸/۲× ۸/۲ متر را شامل می شود.
ج) قالی های بزرگ که ابعاد ۵/۴× ۵/۳ متر و ۸/۴×۷/۳ متر را شامل می شود.
د) قالی های بسیار بزرگ با ابعاد ۵×۴ و۶×۴ متر و بالاتر از این ابعاد را شامل می شود.
۲- قالیچه:
به فرشهایی گفته می شود که مساحت آن از ۴ متر مربع کمتر باشد. اندازه قالیچه های متعارف شامل ۲۰/۲×۴۰/۱ و ۵/۲×۵/۱ متر می باشد.
به قالیچه های با اندازه ۲۰/۲×۴۰/۱ سجاده ای و یا دو ذرعی گفته می شود.
همچنین لازم به ذکر است که به قالیچه هایی با ابعاد ۵/۲×۵/۱ را که ریز باف باشند پرده ای گویند.
۳- کلّگی:
به فرش هایی می گویند که از نظر عرض از قالی کم عرض تر و از نظر درازا از ۴ متر کمتر باشد که در اندازه های ۳×۵/۱ متر،۳×۷/۱ متر و ۷/۳×۲ متر بافته می شود.
۴- کناره:
فرشی است که برای مفرش کردن راهروها و راه پله ها استفاده می شود و پهنای آن از ۷۰/۱ تا ۵/۰ متر و طول آنها از ۱۰-۳ متر متفاوت است و در بعضی از موارد استثنائی نیز تا ۱۵ متر و بیشتر بافته شده است.
۵- ذرع و نیم و ذرع چارک:
به فرشهایی که ابعاد آن ۵/۱×۰۴/۱ و ۶۰/۱×۱۰/۱ متر باشد ذرع و نیم گفته می شود.
همچنین به فرشهایی که ۳۰/۱×۸۰/۰ متر باشد ذرع و چارک اطلاق می شود.
۶- پشتی:
به قالیچه هایی که مساحت آنها کمتر از یک متر مربع باشد. متداولترین اندازه پشتی ۹۰×۶۰ سانتی متر می باشد.
البته در منطقه گرگان و بجنورد به طور جداگانه برای پشت پشتی ها نوعی گلیم می بافند و داخل آنها را با پر مرغ و ابر پر می کنند که به این گونه پشتی، قارچین می گویند.
۷- پادری:
به قالیچه های کوچکی که اندازه پاگرد در بافته می شود پادری می گویند.
معرفی کلی معروف ترین مناطق بافندگی فرش در کشور:
- کاشان
- آذربایجان (تبریز،اردبیل،مراغه)
- اصفهان (نایین،جوشقان)
- خراسان (مشهد،بیرجند،سبزوار،بجنورد،فردوس،تربت،قائنات و…)
- کرمان
- همدان
- کرمانشاه
- اراک
- ملایر
- سیستان و بلوچستان
- فارس
در مقاله ای روش های تشخیص فرش های مناطق مختلف کشور را شهر دادیم مراجعه به مقاله زیر:
روش های تشخیص فرش های مناطق مختلف ایران
فرش دستباف کاشان
کاشان تفریحگاه بسیاری از حکمرانان و دولتمردان صفوی بود که جذب معماری خیره کننده آن میشدند، خانههای ییلاقی کاشان امروزه نیز شهرت دارد.
فرش دستباف کاشان به راحتی تشخیص داده میشود و یکی از زیباترین و مشهورترین قالیهای ایرانی است.
بسیاری با شنیدن نام فرش کاشان به یاد فرشهای سنتی کاشان با طرح لچک ترنج مرکزی روی زمینهای قرمز با حاشیههای عاجی و آبی سیر میافتند.
شهر کاشان و اطراف آن در حصار صحرا و کویر قرار دارند و به همین دلیل متریال بومی به اندازه کافی در این ناحیه وجود ندارد.
در گذشته پشم مرینوس برای بافت فرش از منچستر وارد میشد. اما به تازگی از پشم سبزوار برای بافت فرش در کاشان استفاده میشود، پشم سبزوار جزء مرغوبترین پشمهای ایران است.
قالی دستباف کاشان معمولاً بسیار باکیفیت است و در بافت بسیاری از آنها ابریشم نیز به کار برده شده است.
تار و پود فرش کاشان عموماً پنبهای است، هرچند در فرشهای نفیستر از ابریشم خالص استفاده میشود.
پشم فرشبافی نرم است و گرهها محکم زده میشود تا فرش بافت منسجمی داشته باشد. تعداد گره در واحد سطح (KPSI) از ۱۰۰ تا ۸۰۰ گره در اینچ مربع فرشهای گرانبها و شاهانه متغیر است.
اکثر فرشهای کاشان طرح مشابهی دارند که عبارت است از یک ترنج مرکزی و نگارههای گل و بته، البته تنوع طرح در کاشان نیز، مانند اکثر ناحیههای ایران وجود دارد.
عاجی، قرمز، آبی و سبز روشن رنگهایی است که عموماً در فرش دستباف کاشان دیده میشود. قدیمیترین باغ ایرانی، باغ فین در کاشان قرار دارد و این باغ الهامبخش بسیاری از طراحان هنرمند کاشانی است.
مواد و بافت فرش کاشان
چلهکشی فرش کاشان با نخ پنبهای انجام میشود، البته در چلهکشی فرشهای قدیمیتر، ابریشم به کار برده میشد. بدنه فرش با پشم بافته میشود، گاهی نیز ابریشم با پشم مخلوط میشود تا نقشه فرش جلوه بیشتری پیدا کند.
بافت نهایی فرش کاشان منسجم و محکم و در عین حال نرم است. رنگرزی در کاشان معمولاً با رنگزاهای گیاهی انجام میشود که ترکیب رنگ منحصر به فردی را به فرش میدهد، البته در فرشهای جدیدتر از رنگزاهای شیمیایی استفاده میشود که آن جذابیت رنگهای طبیعی را به دست نمیدهد.
تکنیک بافت فرش کاشان
تار و پود فرش کاشان از جنس پنبه است. تعداد گرههای فرش کاشان ۸۴۰ ـ ۱۲۰ گره در هر اینچ مربع است. فرش کاشان با تکنیک بافت سنتی گرهزنی نامتقارن فارسی بافته میشود. در کل هرچه تعداد گرهها بیشتر باشد، فرش مرغوبتر است.
طرح و نقشه فرش کاشان
فرش کاشان با رنگهای پاستلی بافته میشود تا اثری با رنگبندی ملایم و چشمنواز به دست بیاید.
نقشه فرش با رنگهای قرمز، آبی، نیلی و عاجی جان میگیرد. در بافت بعضی فرشها از اثر سایهزنی استفاده میشود تا بافت فرش عمق پیدا کند.
در کل طرحهای سبز و آبی روی زمینه نیلی یا آبی قرمز از محبوبترین رنگبندیها در فرش کاشان است.
نقشه معمول فرش کاشان ترنجی مرکزی است که نگارههای خطی، مانند برگ و طرحهای اسلیمی گرداگرد آن را فراگرفته است.
طرح متراکم فرش کاشان که دورادور ترنج مرکزی شکل میگیرد، وجه تمایز آن با انواع دیگر فرشهای ایرانی است.
رنگهای فرش کاشان
رنگهای پاستلی روشن و تونهای خاکی در تضاد با آبی نیلی ترکیب رنگ معمول فرشهای کاشان را تشکیل میدهد.
این رنگها کاملاً پخته است و به مرور زمان ملایمتر میشود. در عین حال چون لانولین (چربی پشم) در سطح الیاف پشمی وجود دارد، این رنگها درخشندگی قابل توجهی پیدا میکنند.
در فرشهای اولیه محتشم کاشان شاهد به کارگیری احساسی و هنرمندانهای از سایهزنی هستیم که اصطلاحاً تکنیک ابرش گفته میشود.
ابرش در فرشهای کاشان مربوط به ۱۸۵۰ و قبلتر معمولاً ظریف و پیوسته است و در آن رنگها در یک طرح و از یک سر تا سر دیگر فرش هنرمندانه جابجا شده است. این جابهجایی رنگها فرش محتشم را به یک تابلوی نقاشی تبدیل کرده است که عمق بصری آن یادآور نقاشیهای آبرنگ است.
فرش قدیمی محتشم کاشان که ساییدگی آن جزئی تا متوسط باشد، به خوبی رفو شده و پرزهای آن صدمه چندانی ندیده باشد، بسیار کمیاب است و معمولاً در کلکسیونهای شخصی نگهداری میشود
. بهترین فرشهای کاشان در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم به سبک ممتاز محتشم یا کلاسیک بافته شدهاند، این فرشهای نفیس میتوانند مکملی ایدهآل برای دکوراسیون سنتی در هر گوشه از جهان باشند.
البته در چیدمانهای دیگر، به ویژه فضاهای مجلل طراحی شده توسط معماران خلاق، نیز میتوان از فرش دستبافت کاشان استفاده کرد.
جان کلام آن که فرشهای نفیس کاشان اگر به خوبی نگهداری شوند و برای رنگرزی الیاف آن از ترکیب دلنشینی از رنگزاهای طبیعی استفاده شده باشد، یک اثر هنری فاخر و یک سرمایهگذاری ارزشمند محسوب میشوند.