فرش سجاده کردی
با فرش سجاده کردی آشنا شویم
کردها از آن اقوام خوشذوق ایرانی هستند و هنرمندان این قوم مخصوصا در حوزه صنایع دستی بسیار فعالند.
دست بافتهها از مهمترین صنایع دستی کردستان محسوب میشوند.
یکی از این دستبافتههای مهم و کاربردی فرش سجاده کردی (به گویش محلی برمال) است.
که همواره در خانه و زندگی و چادر عشایری مردم این قوم دیده میشود.
فرش سجاده های محرابی نه صرفا یک محصول لوکس و تزیینی بلکه به عنوان یکی از ضروریات عبادت مورد استفاده کردها قرار میگیرند.
هرچه در طی سالها و کنار رفتن سنتها، استفاده از بافتهای دیگر مانند فرش دستبافت کمتر شده، برمالها از رونق نیافتادهاند.
در این یادداشت قصد داریم فرش سجادههای کردی را بررسی و معرفی کنیم. با مناجات همراه باشید.
انواع سجاده فرش دست بافت
به طور کلی بافتههای دستی کردها به تفکیک دستگاه بافت به چهار شیوه اصلی تقسیم بندی میشوند:
یک: جولایی ها
دو: جاجیم ها
سه: چارشیو نون ها
چهار: بوزو ها
جولایی ها به آن نوع از بافتهها اشاره دارد که با دستگاه ویژهای به نام جولایی بافته میشوند.
این دستگاه مستطیلی شکل و از جنس چوب است.
به ندرت در جولاییها از میخ فلزی یا هر گونه دیگر فلزات استفاده میشود.
انواع فرش سجاده های کردی در زمره همین جولاییها قرار میگیرند.
در اصطلاح خود کردها به این نوع فرش سجاده های جولایی برمال و به هنرمند جولاییکار جولا میگویند.
به ندرت فرش سجاده های این قوم جاجیمی یا چارشیو هستند. بنابراین در این مقاله به بررسی این دو گونه نمیپردازیم.
اما تعداد زیادی از آنها، در حوزه بوزو ها دستهبندی میشوند.
بوزو معمولا شامل پارچههای لباس کردی، فرش و گلیم و یا هر نوع پارچهای که با قلاب بافته شود گفته میشود.
اگر این پارچه برای عبادت مورد استفاده قرار گیرد در حوزه سجاده دستهبندی میشود.
ویژگیهای برمال یا فرش سجاده کردی
هر چند به طور عمده اغلب فرش سجاده های محرابی کردستان دو تختهای هستند اما بین آنها بعضی انواع یک تختهای هم قابل مشاهده است.
این فرش سجاده ها با معیار ضخامت و ریزبافتی در تار و پود ایجاد میشوند.
و بعد از آن تعداد کشکولها یا محرابهایی که روی هر کدامشان نقش بسته طبقهبندی میشوند.
برای مثال یک نوع از برمال یک تختهای که در میان مهابادیها رواج زیادی دارد سه کشکولی نام دارد.
این فرش سجاده دارای سه محراب کنار هم است. البته انواع یک و دو محرابی هم بین مردم محبوبیت دارند و بافته میشوند.
به طور متوسط هر فرش سجاده سه کشکولی بین یک و نیم تا دو متر طول دارد و در تمام موارد نقوش کاملا قرینهاند.
اغلب برمالها اول به وسیله «شـوژْن (šužn) و نـخ ، دوخته میشوند.
و بعـد، زنـان و دختـران، آن را بـا دوخـت مخصوص دیگری که «مام شه به قه (abaqamsma) نام دارد، بـه هـم پیوند میدهند.
انواع نقش و نگارها در فرش سجاده های کردی
فرش سجاده های کردی مانند بسیاری دیگر از صنایع دستی این قوم طرحهای منحصر به فرد و یا بعضا در برخی موارد کاملا ذهنی و بدون نقشه دارند.
البته این نوع طرحهای ذهنی بیشتر در میان عشایر کرد رواج دارد و کمتر پیش میآید در روستاها یا شهرها هم نظیرشان دیده شود.
به طور کلی نگارههای مورد استفاده در برمال کردی به دو دسته نقوش فرعی و اصلی دسته بندی میشوند.
نقوش فرعی یا ذهنی در سجاده فرش
نقوش فرعی همان نقشهای ذهنی و انتزاعی هستند که هنرمندان در لحظه خلق میکنند.
و حال و هوای ذهنی و روحی آنها در زمان بافت مهمترین عامل در شکل گیری این مدل از فرش سجاده است.
در این نقشهای ذهنی به هیچ وجه نقشهای از پیش موجود یا کلیشه ها نقشی ندارند.
و هنرمند هر آنچه دلش بخواهد از نقوش طبیعی، گیاهی یا انسانی را روی سجاده پیاده میکند.
البته نباید فراموش کرد که به دلیل ممنوعیت تصویر واقعگرایانه در برخی خوانشهای اسلامی، اغلب نقوش انسانی به صورت ساده سازی شده و کاملا به دور از رآلیسم تصویر میشوند.
بعضی از این نقشهای فرعی در فرشهای دیگر هنرمندان هم تکرار میشود و در گذر زمان کاملا خودشان به نقشهای اصلی تبدیل میشوند.
در این نوع نقشها نام هنرمندی که برای اولین بار آن نقش را خلق کرده روی سجاده باقی میماند و در طی نسلها همان نقش و نگار در میان ایل تکرار میشود.
نقوش اصلی در سجاده فرش
اما در مورد نقشهای اصلی تفکیک و دستهبندی سادهتر است.
چون اتفاق نظرهای بیشتری در مورد نام نقش و شیوه طراحیشان وجود دارد و این فرش سجاده ها بین مردم عمومیت بیشتری هم دارند.
طرح سوهانی یا به گویش کردی «بربه ندی»
طرح «بربه ندی» یکی از مهمترین و رایجترین طرحهای اصلی در فرش سجاده های برمال است.
این کلمه در لغت به معنای سوهان است.
در واقع چون این طرح شامل بافتهای بسیار ریز و کنار هم است شکل سوهان را تداعی میکنند.
جالب است که این طرح هم مانند بسیاری دیگر از طرحها از لوازم و وسایل محیط اطراف عشایر نشأت گرفته است.
طرح پنجهای
طرح پنجه دومین طرح معمول در فرش سجاده کردی است.
در این طرح یک دایره یا بیضی با پنج خط که نماد قامکه یا انگشت هستند بافته میشود.
طرح پنجه در بسیاری از فرش سجاده ها و فرش های محرابی ایرانی رایج است.
بلوچها هم در بافتههای خود این پنجه را مدام تکرار میکنند.
فقط تفاوت این دو نوع پنجه این است که در نمونه بلوچی طرح واقعگرا تر و در نمونه کردی یا برمال بسیار انتزاعی یا اسلیمی شده است.
(برای اطلاعات بیشتر در مورد فرش سجاده های بلوچی و قالیهای محرابی این قوم اینجا کلیک کنید.)
بسیاری از پژوهشگران در مورد طرح پنجه معتقدند این طرح به نوعی شبیه امضای هنرمند است.
چیزی که در میان اقوام مختلف از گذشته رایج بوده و حتی در زمان غارنشینی هم هنرمند برای ایجاد یک امضای شخصی در کنار نقاشیهایش اثری از پنجه خود باقی میگذاشته است.
طرح «چاو که لـه بابـه » (bav kalabaac) یا چشم خروسی
این طرح شامل مربعهای بسیار ریز است که در کنار هم قرار میگیرند.
اگر رنگهای به کار رفته در این نوع به هم نزدیک باشد به سختی این مربعها قابل تفکیکند.
اما در فرش سجاده های سیاه و سفید این مربعها به سادی قابل دیدن هستند.
بعضی شکل این مربعهای کنار هم را به ریزی چشم خروس نسبت میدهند و نام این نوع از فرش سجاده را چشم خروسی گذاشتهاند.
فرش سجاده کردی
طرح شانهای
این فرش سجاده ها دارای طرحهای سه گوش دندانه دندانه هستند که شکل شانه را تداعی میکنند.
پژوهشگران معتقدند یکی از دلایلی که از این طرح تمثیلی استفاده میشود، توصیه اسلام به نظافت و یا شانه کردن مو و ریش پیش از عبادت است.
در واقع هنرمند قصد دارد در صورتی که نمازگزار این فریضه را فراموش کرد، آن را به او یاداوری کند.
رنگ در فرش سجاده کردی
در گذشته هنرمندان و خالقان فرش سجادهها چوپانان و گاو چرانهایی بودند که تمام طول سال در دل طبیعت زندگی میکردند.
برای همین راه و رسم و نوع نگاه زیبایی شناسانه آنها تا حد زیادی متاثر از رنگهای موجود در طبیعت بوده است.
شاید برای همین است که در فرش سجاده های کردی تنوع رنگ آنقدر زیاد است که به سختی میتوان یک الگوی رنگی مشخص برای آنها وضع کرد.
از آنجایی که طبیعت این اقلیم همواره پر از گیاهان مختلف، خاکهای رنگی، آسمان آبی و میوههای رنگارنگ بوده است.
هنرمند هر روز و هر لحظه چشمهای خودش را با این تنوع تربیت کرده و از همه آنها در صنایع دستیاش استفاده کرده اند.
این دقیقا نقطه مقابل فرش سجادهها در کویرهای مرکزی ایران است که اغلب عاری از رنگ و خاکی و قهوهای طراحی و بافته میشوند.
جنس فرش سجاده کردی
همانطور که طبیعت کردستان و دامپروی منطقه ایجاب میکند، تمام فرش سجاده ها از «مـه ره ز» که نوعی نژاد بز به رنگ سفید، قهوهای، مشکی و خاکستری است، بافته میشوند.
اما تعداد زیادی فرش سجاده از جنس خوری (نوعی پشم گوسفند) هم در این منطقه وجود دارند.
در بین این دو نوع، جنس مه ره ز بسیار گرانتر و مرغوبتر است.
چون پشم این نوع بز هم بسیار لطیف و هم مقاومت بسیار بالایی دارد.
برای اطلاعات بیشتر در مورد فرش سجاده های کردی و برمالها میتوانید کتاب زیر مراجعه نمایید:
«بافنده کرد، نقاش ذهن خویش»، اثر مسعود رحیمی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی را مطالعه کنید.
لینک ها: صفحه اصلی – گالری محصولات سجاده فرش – درباره ما – تماس با ما